“Struikelstenen geven slachtoffers van de nazi’s weer een naam”

In 1995 legde de Duitse kunstenaar Gunter Demnig de eerste Stolpersteine. Met deze struikelstenen wilde hij slachtoffers van het nazisme herdenken op de plek waar ze woonden of werkten. Zijn initiatief groeide uit tot een internationaal verspreid kunstwerk. Ook in Antwerpen liggen intussen 265 struikelstenen. De vrijwilligers van het Burgerinitiatief Struikelstenen Antwerpen leggen de stenen in de Antwerpse trottoirs.

Een struikelsteen is in wezen eenvoudig. Op een kleine kassei wordt een messing plaatje bevestigd. Daarop staan de naam, het geboortejaar, de plaats en datum van arrestatie en de plaats en datum van overlijden. De struikelstenen worden gelegd in het trottoir voor de laatste vrij gekozen woonplaats van het slachtoffer.

Hoe ontstond het idee om ook in Antwerpen struikelstenen te leggen?
Willem Kenis: “Drie verhalen die door elkaar liepen, leidden tot ons initiatief. Het eerste draait rond mijn grootoom Jan De Ridder, een Deurnse politieagent en verzetsman die in 1945 door ontbering stierf in een concentratiekamp. Ik woon in zijn huis. In 2018 legden we voor hem de eerste struikelsteen met officiële toelating.”

Piet Wollaert: “Het tweede verhaal begint op 6 december 2019 bij Buurtwerk ’t Pleintje in Deurne. Bruno De Wever gaf er een lezing over de vervolging van de Joden in Deurne, Antwerpen en België. De zaal zat bomvol. Op het einde suggereerde hij om in Deurne enkele struikelstenen te leggen voor slachtoffers van het nazisme. Met een groep van zeven of acht mensen gingen we op die oproep in. Intussen liggen er 72 struikelstenen in Deurne. We organiseerden ook al een tentoonstelling en schreven een boek over Deurnse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Ook maakten we twee wandelingen, eentje in Deurne-Zuid en eentje in Deurne-Noord. Met de ErfgoedApp kan je die op eigen houtje doen.”

Michel Moorkens: “Het derde verhaal, mijn verhaal, begint in de jaren 80 van de vorige eeuw. Ik was scheepshersteller en kwam in contact met verzetsman Franky Totté. Hij had als een van de weinige Antwerpse scheepsherstellers de Duitse kampen overleefd. Ik deed een uitgebreid interview met Franky. Veertig jaar lang liep ik met het uitgetikte gesprek rond. Uiteindelijk werd het de basis van een stadskroniek over de scheepsherstellers in het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Intussen legden we ook al 33 struikelstenen voor overleden scheepsherstellers.”

Hoe leidden die drie verhalen tot het Burgerinitiatief Struikelstenen Antwerpen?
Willem: “Wij begonnen met struikelstenen in Deurne, maar kwamen al vrij snel in contact met groepen die struikelstenen wilden leggen in Merksem en in de buurt van het Te Boelaerpark. Zij sloten bij ons aan. Intussen kwamen er meer en meer aanvragen voor een struikelsteen. De Stichting Gunter Demnig kon die niet meer behappen en vroeg ons om de aanvragen voor Antwerpen te coördineren. Dat doen we nog steeds. Medewerkers van de stichting maken elke struikelsteen met de hand. Daarom – en ook omdat wij alle dossiers moeten kunnen verwerken – kunnen we maximum 60 à 70 struikelstenen per jaar leggen.”

“Met het Burgerinitiatief Struikelstenen Antwerpen stellen we aanvraagdossiers samen of helpen anderen daarbij. Wij proberen nabestaanden op te sporen. Bij het leggen van een struikelsteen organiseren we een kleine ceremonie met verhalen en live muziek. Dat doen we in samenspraak met de nabestaanden en/of de bewoners. Wij plaatsen de struikelstenen tijdens de ceremonie. Eigenlijk faciliteren wij de hele plaatsing.”

“In heel Europa liggen er al 110.000 struikelstenen. Ze vormen het grootste gedecentraliseerde kunstwerk in de wereld. Elke struikelsteen brengt verhalen terug naar boven. Families worden bij elkaar gebracht. Het is een deel van de herinneringscultuur. Wij betrekken er als het kan scholen bij. Al die elementen behoren tot het kunstwerk en het concept van Gunter Demnig.” 

Piet: “Een struikelsteen geeft een individu weer een naam, terwijl de nazi's al die groepen slachtoffers op een industriële schaal vermoordden. Mensen verloren hun identiteit, er werd een nummer op hun arm getatoeëerd. Struikelstenen brengen hun verhalen tot leven.”

Michel: “Veel van deze mensen hebben geen graf gekregen. Met de struikelstenen breng je hen weer thuis.”

Wat kunnen mensen doen als ze zelf voor iemand een struikelsteen willen leggen?
Willem: “Je hoeft geen nabestaande te zijn of in het huis van het slachtoffer te wonen. Veel informatie moet je niet aanleveren: de officiële naam, de geboorteplaats, de geboortedatum, een korte motivatie voor je aanvraag, een korte biografie, de datum van arrestatie en deportatie, de plaatsen van gevangenschap, de datum en de plaats van overlijden. Verder moet je ook een foto van het huis bijvoegen. Binnen de drie maanden wordt het dossier onderzocht door het Stadsarchief. Wordt je dossier goedgekeurd, dan gaat de aanvraag via ons naar de Stichting Gunter Demnig. Daar kijken ze de aanvraag ook nog eens na.”

Naar schatting 23.000 Antwerpse slachtoffers stierven tijdens of net na de Tweede Wereldoorlog. Tot nu toe werden in Antwerpen 265 struikelstenen gelegd. Welke betekenis hebben die binnen de herdenking van de Tweede Wereldoorlog?
Piet: “Ik denk dat ze een draagvlak creëren voor het herdenkingsbeleid van stad Antwerpen. Met lezingen bereik je eerder een beperkte kring, maar struikelstenen brengen herdenking tot in de straten, tot bij de mensen.”

Michel: “Bram Vermeulen zong: ‘Ik heb een steen verlegd in een rivier op aarde’. Ik zeg soms: ‘Ik heb een steen gelegd in de straat, en de straat zal niet meer dezelfde zijn’.”

Willem: “Dat was ook van bij het begin het idee van Gunter Demnig. Mensen hoeven niet naar een monument te gaan. Ze lopen over straat, komen de struikelstenen tegen en vragen zich af waarvoor die staan. Ik merk dat zelf met de struikelsteen voor Jan De Ridder voor mijn deur. Geregeld zie ik mensen naar de steen kijken en dan naar het huis. Soms bellen ze zelfs aan.” 

“Het struikelstenenproject hoeft ook niet snel te gaan. Als je bedenkt hoeveel Antwerpse Joden en verzetsmensen in aanmerking komen, dan zijn we nog heel lang bezig. Struikelstenen zijn dan ook een blijvend project, dat is echt de bedoeling van Gunter Demnig.”

Jullie vrijwillig engagement vraagt ongetwijfeld veel tijd en energie. Wat maakt dat jullie zich blijven inzetten?
Michel: “Bij mij gaat het om respect voor deze mensen. Daarnaast wil ik ook een ander beeld schetsen van die moedige verzetsmannen en -vrouwen. Na de oorlog werden ze weggezet als smokkelaars, dieven en zatlappen. Als ik zie wat mijn scheepsherstellers allemaal moesten doen om na de oorlog een erkenning te krijgen voor hun verzetsdaden! De collaboratie heeft in die tijd de beeldvorming bepaald. En ten slotte ben ik natuurlijk ook zelf scheepshersteller geweest.”

Piet: “Ik was altijd al gefascineerd door geschiedenis. Ik woon in het vroegere huis van de zus van Alphonse Schneider, de voormalige burgemeester van Deurne die stierf in het concentratiekamp Dora. In mijn tuin vond ik een geëmailleerd plaatje van de Federatie van Socialistische Wielrijders. Ik ontdekte dat het socialistisch gemeenteraadslid Jos Sel daarvan de voorzitter was. Zijn zoon Lode Sel werd op zijn zeventiende verjaardag in 1941 opgepakt. Hij werd als Nacht und Nebelgevangene naar verschillende strafkampen gestuurd en stierf door de ontbering. Ik plaatste een struikelsteen voor Lode Sel en vertelde zijn verhaal tijdens Open Huizen.”

Willem: “De basis van de struikelstenen is eer betonen en de herinnering aan de slachtoffers van het nazisme levendig houden. En als het om verzetsmensen gaat, ook eer betonen aan de enorme opoffering die ze hebben gebracht. Mensen als mijn grootoom Jan De Ridder zijn niet geboren als helden. Maar ze gingen in verzet, steeds meer en meer, en bekochten dat met hun leven.” 

“Er is nog een dimensie. De struikelstenen zijn een gelaagd project. Ze doen mensen even stilstaan bij de uitkomst van extreme onverdraagzaamheid, racisme en antisemitisme. Ze herinneren eraan waartoe de ideologie van extreemrechts en het fascisme kan leiden. Hoe het de geesten van de mensen kan verzieken, zodoende dat een genocide en bijna onuitspreekbare oorlogsmisdaden toch plaatsvinden. We zien het nu elke dag gebeuren op tv. Als je kijkt wat er nu in Gaza gebeurt, besef je dat niemand immuun is voor een ideologie die leidt tot dergelijke gruwelijkheden. Ik vind het heel belangrijk dat we daarop blijven wijzen.”

Wil je nog meer weten?

• Meer info over de Struikelstenen in Antwerpen? Bekijk de website van het Burgerinitiatief Struikelstenen Antwerpen. 
• Wil je weten waar er in Antwerpen of elders in de wereld struikelstenen liggen? Bekijk dan de Stolpersteine-app.
• Zelf een struikelsteen in Antwerpen aanvragen? Dat kan je doen bij stad Antwerpen.
• Struikelstenen hebben nood aan onderhoud om te vermijden dat ze vuil of dof worden. Elk jaar op 27 januari (de bevrijding van Auschwitz) en 8 mei (het einde van de Tweede Wereldoorlog) worden zoveel mogelijk struikelstenen in Antwerpen gepoetst. Dat kan natuurlijk ook op andere momenten. Hou de oproepen in de gaten op de Facebookpagina van het Burgerinitiatief Struikelstenen Antwerpen.

Dit interview kadert in een reeks over burgerinitiatieven rond de Tweede Wereldoorlog in Antwerpen. Lees ook de andere afleveringen:

• De jaarlijkse herdenkingswandeling op Zurenborg op 28 augustus
• Het Littekensproject Boelaerbuurt