“De herdenkingswandeling op Zurenborg is een echt initiatief van de buurt”

In de nacht van 28 op 29 augustus 1942 was Antwerpen het toneel van de vierde grote Jodenrazzia. In gemeenteschool 16 in de Zurenborgse Grotehondstraat werden 448 Joodse burgers opgesloten. ’s Anderdaags werden ze weggevoerd naar de Dossinkazerne. Sinds 2017 organiseert een groep wijkbewoners een herdenkingswandeling, elk jaar op 28 augustus.

De 75-jarige herdenking van opsluiting in de school van de Grotehondstraat was de aanleiding voor de eerste wandeling. Los van elkaar broedden verschillende mensen op plannen om die tragische verjaardag niet onopgemerkt te laten voorbijgaan. Ayala Agranat, Lien Van de Kelder, Matthieu Marin en Oscar Bohnen vonden elkaar en organiseren de herdenking nog steeds.

Ayala Agranat: “Mijn kinderen zaten destijds op Crea 16 (zoals de school nu heet – red.) en ik was lid van de oudervereniging. Toen ik het boek Wil van Jeroen Olyslaegers las, was ik verwonderd om daarin zo veel straatnamen uit de buurt tegen te komen. Ook de school kwam erin voor. Met wat daar gebeurd is, moesten we iets doen, vond ik. Toen Curieus Zurenborg het initiatief voor een herdenking nam, zijn we binnen de school gaan nadenken over wat we konden doen. We stelden ons ook de vraag of we een teken van herdenking zouden plaatsen op de speelplaats, of eerder aan de buitenzijde van de school. En er kwam ook een educatief pakket (gemaakt door het Vredescentrum – red.). Ik ben zelf Joodse, maar ik vind het belangrijk dat dit geen exclusief Joodse aangelegenheid is. Dit initiatief komt echt van de buurt en dat vind ik zo mooi.”

Lien Van de Kelder: “Ik kreeg vroeger les van Herman Van Goethem en we hielden altijd wel contact. Toen de razzia van 1942 75 jaar geleden waren, was hij bezig aan zijn boek 1942. Het jaar van de stilte. Herman en ik dachten dat het wel goed zou zijn een wandeling uit te stippelen langs de adressen van het manuscript. Letterlijk: ik nam zijn draftversie mee op vakantie die zomer, samen met het stratenplan van Antwerpen, en bedacht wat een logische route zou kunnen zijn.” 

Matthieu Marin: “Binnen onze lokale culturele vereniging Curieus Zurenborg ontstond ook het idee om iets te doen bij de herdenking van de razzia van 28 augustus 1942. Wat we exact zouden doen, was niet duidelijk. Maar we dachten aan een wandeling gebaseerd op het boek van Jeroen Olyslaegers. Omdat we hier in Zurenborg elkaar kennen, kwamen de verschillende plannen samen. Alle betrokkenen hadden een band met de wijk of de school.”

Oscar Bohnen: “Matthieu vroeg me om muziek te spelen bij de herdenking. Tijdens de wandeling zing ik liedjes, onder meer in het Jiddisch. Ik doe dat bijvoorbeeld ook tijdens de ceremonies bij het leggen van struikelstenen. Ik heb nog les gegeven op Crea 16. Nadat ik met leerlingen een toneelstuk over Anne Frank had gespeeld, nam een collega me mee naar de kelder van de school. Daar toonde hij mij de inschrijvingsboeken. Voor de oorlog zaten er een heleboel Joodse kinderen op de school van de Grotehondstraat. Nadien was er geen enkel Joods kind meer.”

Kippenvelmoment
Lien: “De herdenkingswandeling is een ritueel, met een aantal terugkerende elementen. Zo gebruiken we sinds enkele jaren witte steentjes en kaarsen. We wandelen langs huizen in de wijk en vertellen wat zich daar afspeelde. Eindigen doen we op de speelplaats van de school.” 

Matthieu: “Herman Van Goethem en Jeroen Olyslaegers werken nog steeds mee. Ook Tom Lanoye en Veerle Vanden Daelen van Kazerne Dossin deden dat al. Violiste Tatjana Scheck speelt tijdens de herdenking. Die mensen participeren met plezier aan ons initiatief." 

Oscar: “De struikelstenen, Open Huizen, onze wandeling: hoewel ze niet één geheel vormen, hangen al die zaken voor mij wel samen. Het gaat erom dat we aandacht schenken aan de Joodse slachtoffers van het nazisme, maar ook aan de mensen die in het verzet zaten. Want er waren in Antwerpen veel mensen die hebben geprobeerd anderen te helpen.” 

Lien: “Tijdens een van de wandelingen las ik in de Korte Van Ruusbroecstraat de namen voor van de mensen die werden opgepakt. Dat moment ga ik nooit vergeten. Er waren veel Joodse kindjes aanwezig. Het was heel heet, net als tijdens die bewuste nacht van 28 augustus 1942. En dan was er ook het geluidsdecor van de voorbijrijdende treinen. Dat was een kippenvelmoment. Ik had het moeilijk tijdens het voorlezen.” 

Universele boodschap
Lien: “Ik vind het heel belangrijk dat we dit blijven doen en op deze manier ook aandacht vragen voor mensenrechten. We roepen op om alert te zijn, ook als omstaander. Opkomen voor iemand anders kan een verschil maken. Dat is de universele boodschap achter ons initiatief. Dit is een oproep voor vrede en verdraagzaamheid.”  

Matthieu: “We verwijzen daar niet expliciet naar, maar we gaan er wel van uit dat mensen tijdens de wandeling momenten van bezinning beleven waarop ze nadenken over die universele waarden. Maar tegelijk vind ik het ook heel belangrijk dat we die specifieke gebeurtenis van 28 augustus 1942 blijven herdenken.”

Lien: “Die razzia werd uitgevoerd door de Antwerpse politie. Het was een vergeldingsactie omdat enkele politiemensen de dag voordien Joodse burgers hadden gewaarschuwd voor een razzia van de nazi’s. Dit verhaal is daarom ook een oproep om alert te blijven: je hebt nog altijd zelf een stem om tegen onrecht op te komen.” 

Matthieu: “We hebben ook een trouw publiek van mensen voor wie dit een herdenking is van hun ouders of andere familieleden. Daar willen we veel respect voor hebben en daar leggen we altijd ook de focus op.”

Lien: “De nazi’s hadden bevolen om op 28 augustus 1942 4 keer minstens 250 Joden op te pakken (4 Antwerpse politiecommissariaten kregen de opdracht elk minstens 250 Joden te arresteren – red.). Maar in de Grotehondstraat werden 448 mensen opgesloten! De agenten hebben hier dus wel heel erg hun best gedaan. Van al die mensen lieten we een lijst maken door Kazerne Dossin, met naam en adres. Huidige bewoners van de wijk kunnen daarin opzoeken of er in hun huis ook Joodse slachtoffers van de razzia woonden.” 

Gedenksteen
Matthieu:“Binnen de school is er destijds goed nagedacht over een manier om de razzia te herdenken. Want daar werden 448 mensen samengebracht om te worden weggevoerd en vergast. Hoe ga je daarmee om op een plek waar dagelijks kinderen rondlopen? Uiteindelijk kwam er een gedenksteen aan de buitengevel, met een zin van Jeroen Olyslaegers: ‘Herinneren met iedereen zodat de een de ander niet vergeet’. Die steen refereert naar wat er is gebeurd, zonder té expliciet te zijn. Dat was een weloverwogen keuze. Een QR-code leidt wel naar meer informatie. En er is ook het pedagogisch project van de school en onze jaarlijkse herdenkingswandeling. Dat deze razzia kon gebeuren op de speelplaats waar je kind rondloopt, maakt het heel reëel en brengt het enorm dichtbij. Onze boodschap maakt veel los. We kunnen dan ook rekenen op heel veel steun van individuen en organisaties uit de buurt.”

Lien: “Zeker vandaag vind ik het enorm belangrijk om samen te herinneren en samen met elkaar dingen te doen.” 

Herdenkingswandeling
Donderdag 28 augustus, 19.30 uur (verzamelen om 19 uur)
Start: Draakplaats, Antwerpen
Einde: Crea 16, Grotehondstraat 50-52, Antwerpen
Gratis, zonder inschrijving 

Filmvertoning De Laatste Joodse Zomer
Met vooraf inleiding met onder meer regisseur Thom Vander Beken
Woensdag 27 augustus, 20 uur (deuren: 19 uur; inleiding: 19.30 uur)
Filmhuis Klappei, Klappeistraat 2, Antwerpen
Tickets en info 

Van de herdenkingswandeling werd ook een audiotour gemaakt. Zo kan je de wandeling maken op eender welk moment. De link naar de audiotour volgt binnenkort.

Dit is de tweede aflevering van een reeks over Antwerpse burgerinitiatieven rond de Tweede Wereldoorlog. Lees hier de eerste aflevering over het Littekensproject Boelaerbuurt.