Het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog kende vele gezichten. In 2025 verschenen enkele boeken die uiting geven aan die diversiteit. Ook over andere oorlogsthema’s kwamen boeiende boeken uit.
Kristien Hemmerechts schrijft tweede boek over Leopold Flam
Het leven van filosoof Leopold Flam (1912-1995) leest als een onwaarschijnlijk verhaal. Als kind van ongeletterde Joodse migranten groeide hij op in Antwerpen in grote armoede. Na zijn arrestatie als verzetsman werd hij gedeporteerd naar Buchenwald. Hij overleefde de kampen en werd onder meer professor filosofie aan de VUB. Aan de hand van nieuwe ontdekte dagboeken gaat Kristien Hemmerechts dieper in op de complexe persoonlijkheid van deze fascinerende en getormenteerde man.
“‘Soms verbeeld ik mij dat iemand deze regels zal lezen en met mij zal meevoelen,’ schreef de Joods-Belgische filosoof en schrijver Leopold Flam in 1953 in zijn dagboek. Recent werden zijn dagboeken uit de oorlogsjaren gevonden, met teksten over liefde, wanhoop en geweld. Schrijver Kristien Hemmerechts gebruikte deze geschriften voor dit nieuwe biografische boek over Flam. Ze biedt een mooi, uitgebreid portret van de relatief onbekende denker, dat inderdaad doet meevoelen.” Filosofie Magazine over ‘En altijd is het de vrouw’
Eerder publiceerde Antwerpen Herdenkt een interview met Kristien Hemmerechts en Guido Van Wambeke naar aanleiding van de publicatie ‘Ik zal alles verdragen, ook mezelf’, hun boek met een selectie dagboekfragmenten van Leopold Flam.
‘En altijd is het de vrouw’ – Kristien Hemmerechts (De Geus)
Jonge Antwerpenaren gaan in het verzet met een turnkring als dekmantel
In 1943 werden 23 jonge mannen gedeporteerd als Nacht und Nebel-gevangenen naar Duitsland. Slechts 8 van hen zouden levend naar huis terugkeren. Als leden van een Antwerpse verzetsgroep – die zich voordeed als turnkring – organiseerden ze zich onder meer om inlichtingen te verzamelen, pamfletten te verspreiden en wapens te vervoeren. Een van de teruggekeerde verzetsmensen was Armand Manders, de vader van Eric Manders. Om het verhaal te achterhalen, moest die laatste zelf op zoek in archieven, getuigenissen en familieherinneringen.
“Manders moet een huzarenwerk hebben verricht om dit verzwegen verleden van zijn vader te achterhalen. Het is het verhaal van zovelen van onze (groot)ouders. (…) Bijzonder sterk zijn de vele kanttekeningen, foto’s en persoonlijke geschriften die het relaas niet enkel realistisch, maar vooral ook ontroerend en indringend maken. (…) ‘De Turnkring’ is meer dan een historische reconstructie; het is ook een persoonlijke zoektocht naar begrip en verbondenheid tussen vader en zoon. (…) Het is tegelijk een eerbetoon, een waarschuwing en een uitnodiging om de verhalen van moed en menselijkheid niet verloren te laten gaan.” Jan Stevens (boekensite.gent)
Antwerpen Herdenkt bracht eerder al het verhaal van Charles Brusselairs, een andere overlevende van de verzetsgroep en een kameraad van Armand Manders.
‘De Turnkring. Wat mijn vader mij nooit verteld heeft’ – Eric Manders (eigen beheer) – Te verkrijgen via Amazon en Bol, en bij Standaard Boekhandel, Fnac Antwerpen en De Boekuil (Mortsel)
Het Belgische verzet telde ook leden met buitenlandse wortels
Afgezet tegen de volledige Belgische bevolking vormden de erkende verzetslieden een kleine minderheid van minder dan 2%. Binnen die kleine groep was er nog een kleinere groep van mensen van buitenlandse afkomst. Wat op het verzet in het algemeen van toepassing is, geldt zeker ook voor deze groep: de geschiedenis ervan moet voor een groot deel nog geschreven worden. ‘Witte raven van ’t verzet’ doet dat wel, met verhalen van verzetsmensen met Chinese, Congolese, Egyptische, Italiaanse, Joodse, Marokkaanse en Poolse wortels. Het boek belicht ook twee mensen van buitenlandse origine die met de Duitse bezetter samenwerkten, waaronder een Poolse Jood. Ten slotte reflecteren drie jonge Antwerpenaren over het belang van historisch bewustzijn en van een project als ‘Witte raven van ’t verzet’, waarvan ook een expo bestaat.
“Dit boek brengt atypische verzetsverhalen van een minderheid binnen een minderheid, de uitzonderingen, de enkelingen te midden van de massa, de witte raven van het verzet. Hun migratieachtergrond geeft hun verhalen een uniek karakter. Vaak hadden ze andere motieven om zich bij het verzet aan te sluiten. Ook zij maken deel uit van de geschiedenis van het verzet, al werden hun verhalen vaak vergeten” Janiv Stamberger, medeauteur ‘Witte raven van ’t verzet’
‘Witte raven van ’t verzet’ – Janiv Stamberger (red.) (Stad Antwerpen) – Je kan het boek in pdf-versie downloaden of gratis afhalen in Bibliotheek Permeke na afspraak via 03 338 36 51 of vredescentrum@antwerpen.be
Geschiedenis van een gruwelfort ontrafeld
Een van de beste bewaarde sites in West-Europa die herinneren aan de naziterreur, ligt in ons land. Het Fort van Breendonk was tijdens de Tweede Wereldoorlog een gevangenkamp, maar ook een doorgangskamp voor wie naar de concentratiekampen werd gedeporteerd. Duizenden mensen zaten er opgesloten in onmenselijke omstandigheden. Minder dan de helft van 3600 gevangenen overleefde de oorlog. ‘Fort Breendonk. Geschiedenis van het best bewaarde nazikamp in Europa’ vertelt niet alleen het verhaal van het kamp, maar ook dat van verschillende daders en slachtoffers. Zo gaat het boek onder meer dieper in op de rol van bokser en worstelaar Fernand Wyss uit Deurne. Als Vlaamse SS’er ontpopte hij zich in Breendonk tot een sadistische beul.
“(…) Dit boek (is) een uitnodiging tot reflectie. De herinnering aan Breendonk is meer dan een les in nationale geschiedenis; het is een oproep tot gerechtigheid. Wat hier gebeurde, toont hoe snel waardigheid en vrijheid onder druk kunnen verdwijnen wanneer haat, discriminatie en geweld de overhand krijgen. Het waren precies de wantoestanden in honderden gevangenissen en concentratie- en vernietigingskampen van het nazirijk die de internationale gemeenschap ertoe aanzetten om dergelijke uitwassen in de toekomst te vermijden. De rechtsorde die sindsdien is opgebouwd met oorlogsrecht, internationaal recht en mensenrechten, staat vandaag opnieuw sterk onder druk.” Jef Vrelust, sitemanager Fort van Breendonk (in het voorwoord van het boek)
‘Fort Breendonk. Geschiedenis van het best bewaarde nazikamp in Europa’ – Annemie Reyntjens, (Borgerhoff & Lamberigts)
De verschrikking van Breendonk zoals ooggetuigen die meemaakten
Ook Jos Vander Velpen schreef een boek over het Fort van Breendonk, zijn derde al over het kamp. In ‘Vandaag ik, morgen jij’ beschrijft hij de geschiedenis van het kamp door de ogen van vier getuigen: twee verzetslieden en twee collaborateurs. Twee van hen zijn Antwerpenaren, de beul Fernand Wyss en verzetsman Jan Van Calsteren. De erg jonge leerkracht Van Calsteren was lid van de Revolutionaire Volksjeugd en het Onafhankelijksheidsfront. Op basis van getuigenissen beschrijft Vander Velpen op een erg verhalende manier wat de vier protagonisten meemaakten in Breendonk.
“De gevangenen stierven een voor een, de laatste getuige verdween. Ze hebben heel lang gezwegen in hun leven. Ze hebben levensverhalen meegenomen, vaak in hun graf. Ik ga ervan uit dat het geheugen van de mens heel kort is. Mensen vergeten heel snel.” Jos Vander Velpen over de reden waarom hij dit boek schreef (‘De Ochtend’ op Radio 1)
‘Vandaag ik, morgen jij’ – Jos Vander Velpen (EPO)
Eerste boek over het lot van Belgische krijgsgevangenen
Na de Belgische nederlaag op 28 mei 1940 werden 225.000 Belgische militairen als krijgsgevangenen weggevoerd naar Duitsland. Ze moesten er dwangarbeid verrichten en leven er in barre omstandigheden. Sommigen ondernamen ontsnappingspogingen, soms met de dood tot gevolg. ‘Ontwapend’ is het eerste boek dat de geschiedenis van de Belgische krijgsgevangen in Duitsland reconstrueert. Een van hen was Renaat Braem, de befaamde Antwerpse architect. In Duitsland kwam hij op een boerderij terecht waar hij werkte als veehouder. De Flamenpolitik – de politiek van de Duitse bezetter ten aanzien van de Vlaamse beweging – zorgde ervoor dat veel Nederlandstalige dienstplichtigen vrij snel naar huis konden terugkeren. De krijgsgevangenen die lang tijd in Duitsland vastzaten, waren veelal Franstalig.
“In veel Vlaamse families doen er vandaag nog verhalen de ronde over vaders of grootvaders die krijgsgevangene waren. Die verhalen eindigen meestal met hun terugkeer naar België en zijn vaak vrij kort. (…) Ik hoop dat dit boek een soort kapstok kan zijn voor mensen bij wie er in de familie flarden van verhalen opdoken. Dat het een referentiekader of aanvulling biedt, zeker omdat bij veel families nooit veel informatie is doorgegeven.” Karel Stobbe (Krant van West-Vlaanderen)
‘Ontwapend’ – Karel Strobbe (Horizon)
Het levensverhaal van schrijver Ivo Michiels, inclusief zijn oorlogsjaren
Sigrid Bousset schreef de biografie van de Vlaamse schrijver Ivo Michiels, het alias van Henri Ceuppens. In ‘Wat ik haar niet vertelde’ gaat ze ook in op de oorlogsjaren van de auteur. Na de dood van Michiels en zijn echtgenote Christiane Faes kreeg Bousset inzage in zijn strafdossier, vertelde ze aan De Standaard. “(…) Ik (ontdekte) dat hij meer was dan een verplicht tewerkgestelde in een hospitaal in Lübeck – zijn versie. Hij heeft er zich in nationaalsocialistische kringen bewogen en in de zomer van 1944 aangesloten bij de Germaansche SS.” Over de ware toedracht is Michiels altijd blijven zwijgen. Maar, zo zegt Bousset, “laten we wel wezen, Ivo heeft geen Joden opgepakt of verzetsmensen verklikt.” Na de oorlog werd Ivo Michiels veroordeeld wegens landverraad tot een jaar gevangenisstraf, met kwijtschelding van vier maanden. Ook stond hij twee jaar onder politietoezicht en werd hij levenslang ontzet uit zijn burgerrechten.
“Jarenlang, noem het een leven lang, heeft Bousset zich als een worm in het hout van Michiels’ oeuvre en leven gegraven, om daar een biografie uit te puren die geen biografie is. Bousset heeft het vernis van zijn leven en dat van zijn vrouw Christiane Faes liefdevol weggekrabd om de literatuur te verrijken met een boek over de vernietigende kracht van angst, schuld en schaamte. Over het zoet en het bitter van de liefde. Over een generatie zichzelf wegcijferende schrijversvrouwen en het zich loszingen van vaders. ‘Wat ik haar niet vertelde’ is een boek waarvan we niet wisten dat we erop zaten te wachten.” Recensente Jelle Van Riet in De Standaard.
‘Wat ik haar niet vertelde’ – Sigrid Bousset (De Bezige Bij)
Eerder publiceerde Antwerpen Herdenkt al suggesties voor: