Talrijk zijn ze, de Antwerpenaren die tijdens de Tweede Wereldoorlog werden opgesloten in Duitse gevangenissen en kampen. Veel minder talrijk zijn zij die daarover getuigen. Antwerpen Herdenkt lijst hier negen boeken op met dergelijke getuigenissen. Sommige zijn na de dood van de auteur uitgebracht, andere bij leven. Er zijn nog meer gepubliceerde getuigenissen, maar deze lijst van negen boeken is alvast een eerste selectie. Deze boeken zijn terug te vinden in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Verschillende werken vind je ook in de openbare bibliotheken.
Boeken uitgebracht tijdens het leven van de getuige
De Geheimzinnige Kazerne Dossin te Mechelen, deportatiekamp der Joden van Jos Hakker mag zeker niet ontbreken in deze lijst. Het is een eerste getuigenis over de Dossinkazerne. Jos Hakker - die uit de trein kon springen en zo de deportatie ontlopen - bracht het boekje al uit in 1944. Pas vele jaren later opende het museum in Kazerne Dossin.
Lees het verhaal van Jos Hakker.
Wir, Muselmänner (Wij, Muselmänner) is geschreven door René Lambrechts en voor het eerst uitgebracht in 1947. Meteen na zijn terugkomst uit de kampen begon hij te schrijven en alle evenementen te reconstrueren. Zijn manuscript was klaar in 1946. Eigenlijk valt het boek niet helemaal binnen de criteria, René Lambrechts was namelijk van Heist-op-den-Berg en niet van Antwerpen. Maar volgens historicus Ward Adriaens is dit ‘het beste Nederlandstalige kampenboek’, daarom willen we het hier ook vermelden.
Charles Brusselairs schreef zijn memoires Als ik het nu niet opschrijf, komt het er niet meer van in 1983. Via een vriend van de zwemclub werd hij tijdens de oorlog lid van een verzetsbeweging. De groep bestond enkel uit jongeren. Ze bereidden zich voor om te helpen bij een eventuele bevrijding en trainden onder het mom van een turnclub. Maar de jongeren werden verraden en allemaal opgepakt, ook Charles en zijn broer. Die laatste werd al snel vrijgelaten, maar voor Charles begon een lijdensweg langs Duitse gevangenissen en kampen. Hij overleefde, verschillende jongeren uit zijn groep niet. Zijn verhaal komt ook aan bod in de nieuwe expo in het MAS, 'Stad in oorlog. Antwerpen, 1940-1945'.
In KZ A 5148 vertelt Regine Beer over haar deportatie en gevangenschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het boek is mee samengesteld door Paul De Keulenaer. Regine Beer werd opgepakt en gedeporteerd vanwege haar Joodse achtergrond. Ze overleefde Auschwitz en haar hele verdere leven zette ze zich in als vredesactivist om het fascisme te bekampen. Het boek verscheen voor het eerst in 1992 toen Regine Beer nog in leven was.
In 2019 bracht Pieter Serrien het boek Laatste getuige. Hoe ik de Dossin Kazerne en de Holocaust overleefde uit. Dat deed hij in samenwerking met de hoogbejaarde Eva Fastag. Het boek vertelt hoe Eva Fastag als 25-jarige in Antwerpen werd opgepakt tijdens een Jodenrazzia en naar de Dossinkazerne werd overgebracht. Daar werd ze typiste en zo kon ze twee jaar lang in het doorgangskamp verblijven. In die periode pleegde ze verzet waar ze kon, maar kon ze niet vermijden dat haar eigen familie werd gedeporteerd. Na de Tweede Wereldoorlog bleef ze als enige van haar familie over. Pieter Serrien tekende het verhaal op, Eva Fastag maakte de publicatie nog mee. Twee jaar later overleed ze op 104-jarige leeftijd.
Postuum uitgebrachte biografische boeken
Ronny Vandecandelaere bracht in 2015 het levensverhaal van zijn goede vriend Natan Ramet uit. Dat deed hij in samenwerking met diens dochter Patricia Ramet. Natan Ramet: mens, kampnummer, getuige kwam uit toen Natan drie jaar was overleden. Natan was een Joodse scholier tijdens de Tweede Wereldoorlog. Samen met zijn vader werd hij opgepakt op de trein naar Brussel, op weg naar een onderduikplaats. Natan overleefde de kampen, zijn vader niet. Hij zette zich in zijn latere leven hard in voor de herinnering aan de Holocaust en was medestichter van het huidige Museum Kazerne Dossin. Zijn verhaal komt ook aan bod in de nieuwe expo in het MAS.
Overleven als Nacht und Nebel vertelt over het leven van Pieter Paul Baeten als politieke gevangene. Zijn verhaal heeft gelijkenissen met dat Charles Brusselairs. Ook Baeten zat aan het Atheneum van Berchem en werd opgepakt als lid van het verzet. Zijn oorlogsmemoires verschenen postuum. Pieter Paul Baeten was afkomstig uit Lier en zat daar in een verzetskern. Pas op late leeftijd begon hij te getuigen in scholen. Het boek kwam uit in 2021 en is samengesteld op basis van eerdere getuigenissen, Baeten was al drie jaar ervoor overleden.
Kristien Hemmerechts bracht met Guido Van Wambeke in 2023 een selectie van de dagboekfragmenten van Leopold Flam uit. Ik zal alles verdragen, ook mezelf vertelt het onwaarschijnlijke leven van filosoof Leopold Flam. Als kind van ongeletterde Joodse migranten groeide hij op in Antwerpen in grote armoede. Na zijn arrestatie als verzetsman werd hij gedeporteerd naar Buchenwald. Hij overleefde de kampen en werd onder meer professor filosofie aan de VUB.
Lees het interview met Kristien Hemmerechts en Guido Van Wambeke.
De beul was dood. De lotgevallen van een verzetsman en zijn echtgenote is het recentste boek uit de reeks, het kwam pas onlangs uit. Het is een uitgave van een manuscript van Gerard Boyart en Maria Van Lommel, samengesteld door Kristien Hemmerechts. Het werd al die tijd door de familie Boyart bewaard. De familie benaderde Kristien Hemmerechts na haar boek over Hubertina Aretz. De schrijfster redigeerde het manuscript lichtjes en regelde de uitgave. ‘De beul was dood' is het kampenboek van twee jonge verzetsmensen. De scènes komen aan als mokerslagen.