Bij de bevrijding van Antwerpen, op 4 september 1944, werd stevig gevochten in en om het Stadspark. Daar bevond zich het hoofdkwartier van de Duitse militaire bevelhebber van de stad, generaal-majoor Christoph Graf zu Stolberg-Stolberg. Britse troepen probeerden de Duitse commandopost te veroveren. Dat lukte in de loop van de avond. Maar er sneuvelden verschillende Britse soldaten. Een foto van een gevallen militair onder een tentzeil, bewaakt door twee verzetslui, belandde op de tafel van Niko Van Kerckhoven en Olivier Vilain. Niko legt zich toe op het onderzoek van de Britse en Canadese militaire aanwezigheid in onze streken in de Tweede Wereldoorlog. Olivier zet zich in voor het Bunkermuseum in Antwerpen. Beiden zijn dus uitstekend geplaatst om de foto te situeren en zij gingen graag op zoek naar de identiteit van het slachtoffer.
Uitgangspunt voor het onderzoek was dus een foto die in het bezit was van familieleden van een van de twee verzetslui die de erewacht optrokken bij de gesneuvelde. De foto dook op tijdens een van de verzameldagen van het MAS, ter voorbereiding van de tentoonstelling over Antwerpen en de Tweede Wereldoorlog. Die opent in het najaar van 2023.
De familie beweerde dat het ging om “de eerste gesneuvelde Canadees in Antwerpen” en dat de foto was genomen in het Stadspark. Uit de opname valt echter niet af te leiden of het hier inderdaad ging om een Canadees, een Brit of een verzetsstrijder. De onderzoekers moesten dan ook te weten komen waar en wanneer de foto precies werd genomen, of er gevechtsrapporten bestonden van de betrokken eenheden, welke slachtoffers er vielen en waar zich eventueel hun laatste rustplaats bevindt.
Een weerstander houdt de wacht bij een gesneuvelde soldaat in het Stadspark (foto: collectie Freddy D'Haen).
Waar en wanneer?
Niko en Olivier vonden een eerste aanknopingspunt in het boek Ze zijn d’er!, dat de bevrijding van Antwerpen beschrijft. Daarin wordt aandacht besteed aan de gevechten in het Stadspark, waarbij zeker een Britse soldaat om het leven kwam. Auteur George Van Cauwenbergh steunde hiervoor op een artikel in Volksgazet van 6 september 1944. Daaruit blijkt dat de verovering van de stellingen in het Stadspark en de dood van de soldaat op 4 of 5 september plaatsvonden: “Bij deze gevechten werd één Engelsche soldaat gedood. Zijn strijdmakkers legden het lijk eenvoudig neer in het park, waar vele belangstellenden, die nadien kwamen, het met eerbiedige ingetogenheid hebben begroet. Een jong meisje heeft den gevallene een roerende laatste hulde gebracht. Toen ze van zijn strijdmakkers vernam dat hij dood was, naderde zij het lijk en gaf het een zoen.”
”Met de originele foto en enkele oude foto’s en ansichtkaarten in de hand ging ik op zoek naar de plaats in het park waar de foto zou zijn genomen”, vertelt Olivier. “Ik kon vaststellen dat dit dichtbij de vijver gebeurde, in de zuidoostelijke hoek van het stadspark. De es en de beuk die op de foto te zien zijn, staan er nog steeds. De linde waar de verzetslui bijstonden, verdween in het eerste decennium van deze eeuw en werd door een jong exemplaar vervangen.”
In Volksgazet van 6 september 1944 wordt de verovering van het Stadspark beschreven (© Belgicapress.be - KBR).
De gevechtsrapporten van de betrokken eenheden
Nu plaats en datum met grote zekerheid waren vastgesteld, was het een koud kunstje om te achterhalen welke geallieerde eenheden deelnamen aan de strijd in en om het Stadspark. Antwerpen werd op 4 september bevrijd door de Britse 11th Armoured Division. De gevechten in het park werden gevoerd door enerzijds de Duitse eenheden en anderzijds Belgische verzetsstrijders en Britse soldaten van het 4th Battalion The King’s Shropshire Light Infantry (4KSLI), gesteund door tanks van het 23rd Hussars, 29th Armoured Brigade.
De regimentsgeschiedenis van het 4th KSLI, met de toepasselijke titel First into Antwerp, maakte duidelijk dat de gesneuvelde ofwel iemand uit de 8th Platoon van de A-Company was, ofwel iemand uit de C-Company. Beide eenheden hadden posities ingenomen in de zuidoostelijke hoek van het Stadspark. Daar kwamen ze onder vuur van de Duitse verdedigers en er vielen in totaal vijf slachtoffers. Bij de 23rd Hussars vielen geen slachtoffers tijdens deze gevechten. Alle geallieerde gesneuvelden werden overgebracht naar de begraafplaats Schoonselhof, waar ze nog steeds rusten.
Bron: First into Antwerp.
De mogelijke slachtoffers: verder onderzoek noodzakelijk
Via de website van de Commonwealth War Graves Commission konden de onderzoekers wel de namen van de vijf gevallen soldaten van het 4KSLI vaststellen. Het ging om korporaal H.K. Clarke en de soldaten A.L. Edwards, A.G. King, T. Hughes en N. Hill. Van Alfred George King en Thomas Hughes vonden ze foto’s op een website die aan de 11th Armoured Division is gewijd.
“Voor nadere aanwijzingen moesten we het regimentsmuseum van het 4KSLI in het Verenigd Koninkrijk contacteren en op zoek gaan naar verwanten van de slachtoffers”, legt Niko uit. “Daarvoor gebruikten we onder meer websites van lokale historische en van genealogische verenigingen. Dat heeft voorlopig nog niet tot meer resultaten geleid. Wellicht is er ook meer informatie te vinden in de militaire dossiers van de betrokken personen, maar onder meer door de coronamaatregelen zijn er zeer lange wachtlijsten ontstaan in de betrokken archieven.”
“Gaat het hier om de eerste Brit die bij de bevrijding van Antwerpen is gesneuveld? Ook dat is lang niet zeker”, verduidelijkt Olivier. “Er waren immers nog andere eenheden actief, die slachtoffers in hun rangen telden. Zo werd op de Mechelsesteenweg een Shermantank uitgeschakeld, waarbij minstens drie bemanningsleden om het leven kwamen. Maar ook hier zijn precieze details moeilijk te achterhalen.”
Weerstanders bij de gesneuvelde soldaat in het Stadspark (foto: collectie Willy Mermans).
En wie was dan de eerste Canadese gesneuvelde in Antwerpen?
Om alle toevalligheden uit te sluiten, ging Niko ook op zoek naar de eerste Canadese soldaat die in Antwerpen het leven liet. “Via de website van de Commonwealth War Graves Commission kwam ik uit bij luitenant Donald Trumpour Knight van de Royal Hamilton Light Infantry, een onderdeel van het Canadese leger. Hij sneuvelde bij een patrouille in het gezelschap van verzetslui in de nacht van 18 op 19 september 1944 bij de Lambrechtshoekenlaan in Merksem. Oorzaak was mitrailleur- of mortiervuur – de bronnen spreken elkaar hier tegen. Er vielen verschillende slachtoffers bij deze aanval.”
Uit het oorlogsdagboek van de 4th Canadian Infantry Brigade blijkt dat het hoofdkwartier van deze brigade was gevestigd in het Hof van Leysen. Het B-echelon van deze eenheid lag in park Den Brandt, terwijl de 11th Field Ambulance een onderkomen had op de hoek van de Belgiëlei en de Grétrystraat. Maar de Canadese gevechtseenheden bevonden zich in het noorden van de stad, in het havengebied en bij Merksem.
”De gewonden werden wellicht overgebracht naar de 11th Field Ambulance, zoals dat beschreven staat in verslagen van andere patrouilles”, schetst Niko. “Van daaruit werd de overleden soldaat overgebracht naar begraafplaats Schoonselhof. Volgens het Graves Registration Report ging het hier inderdaad om de eerste Canadees die daar werd begraven. Aan de ene kant van zijn graf rust de bemanning van de Shermantank – die werd er ergens tussen 4 en 19 september herbegraven. En aan de andere kant bevinden zich de graven van een onbekende Britse soldaat en pas dan weer enkele Canadezen.”
Tot besluit
Uit vele boeken en artikels is duidelijk hoe de bevrijding van Antwerpen in grote lijnen verliep. Maar over de strijd op het terrein is vaak nog heel wat onbekend. Uit het verhaal van de eerste Britse en Canadese gesneuvelden blijkt dat het erg moeilijk is om ruim driekwart eeuw na de feiten de precieze omstandigheden te reconstrueren en de betrokkenheid van de strijders en de slachtoffers vast te stellen. Toch blijft het de moeite om hiernaar op zoek te gaan, zowel uit eerbied voor de slachtoffers als om meer informatie te bezorgen aan de nabestaanden. En wie weet kunnen Niko en Olivier op een dag het onderzoekdossier vervolledigen?